Straż Ochrony Przyrody w Łodzi nasza historia...

W dniu dn. 16 października 2023 r. obchodziliśmy 33. rocznicę nadania Straży Ochrony Przyrody ustawowych umocowań prawnych - zawartych w Art. 48 "Ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody" (Dz. U. Nr 114, poz.492 z późn. zm.). Art. 48. owej ustawy stwierdzał:

"1. Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa na wniosek organizacji społecznych zainteresowanych ochroną przyrody może im powierzyć tworzenie Straży Ochrony Przyrody.

2. Członkiem Straży Ochrony Przyrody może być każdy obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, który wyraził zgodę na pełnienie tej funkcji, posiada pełną zdolność do czynności prawnych, nie był karany za przestępstwa oraz posiada znajomość przepisów prawnych.

3. Działalność Straży Ochrony Przyrody na terenie parku narodowego lub krajobrazowego wymaga uzgodnienia z dyrektorem parku, a na terenie nadleśnictwa - z nadleśniczym.

4. Członek Straży Ochrony Przyrody przy wykonywaniu swoich obowiązków jest uprawniony do:
1) pouczania i legitymowania osób naruszających przepisy o ochronie przyrody,
2) nakładania i ściągania grzywny w drodze mandatów karnych za wykroczenia przeciwko przepisom z zakresu ochrony przyrody,
3) odbierania za pokwitowaniem przedmiotów uzyskanych z naruszeniem przepisów o ochronie przyrody oraz narzędzi służących do uzyskania tych przedmiotów,
4) występowania w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach o wykroczenia przeciwko przepisom o ochronie przyrody.

5. Członek Straży Ochrony Przyrody przy wykonywaniu swoich obowiązków korzysta z ochrony prawnej oraz podlega odpowiedzialności na zasadach określonych dla funkcjonariuszy publicznych.

6. Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa określi organizację Straży Ochrony Przyrody, zasady i tryb przyjmowania jej członków oraz nada jej statut".

Niestety, w "zamieszaniu" ustrojowym przełomu lat 90. i 2000. XX stulecia zaprzepaszczono kilkudziesięcioletni dorobek SOP. Ówczesne (nieprzychylne idei konserwatorskiej ochrony przyrody) czynniki doprowadziły do tego, że kolejna nowelizacja (2000 r.) "Ustawy o ochronie przyrody" uchyliła przepisy jej rozdziału VI i usunęły z niej zapisy wspomnianego Art. 48 dotyczące SOP - kładąc kres jej istnieniu z punktu widzenia formalno-prawnego w jej dotychczasowej postaci. Ten swoisty "zamach stanu" na status SOP dokonał się wbrew aktywnym działaczom Straży, wbrew opiniom prawników [zob. W. Radecki, D. Danecka, "Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz", Warszawa 2018, s. 37]; także wbrew wyrokowi NSA, który w dn. 3 grudnia 1999 r. orzekł, że: "Straż Ochrony Przyrody istnieje i działa legalnie" [IISA380/99]. Praktycznie akcji likwidacyjnej i przejęcia archiwów oraz dokumentacji nigdy nie przeprowadzono.

W zaistniałej sytuacji część inspektoratów wojewódzkich SOP kontynuowała działalność, przekształcając SOP w stowarzyszenia oparte o "Ustawę o stowarzyszeniach" Taki też jest nasz obecny status prawny - identyczny jak np. Ochotniczych Straży Pożarnych, Społecznej Straży Rybackiej, czy organizacji strzeleckich i DS.

W naszym mieście i województwie działa lokalna Straż Ochrony Przyrody w Łodzi afiliowana przy Łódzkim Obywatelskim Forum Ekologicznym, również umocowana o "Ustawę z dnia 7 kwietnia 1989 r. "Prawo o stowarzyszeniach" (Dz.U. 1989 nr 20 poz. 104 z późn. zm.) i zarejestrowana decyzją Prezydenta Miasta Łodzi znak: DSR-BAM-V.512.20.2020 z dn. 17 listopada 2020 r. o wpisaniu do ewidencji stowarzyszeń zwykłych stowarzyszenia zwykłego o nazwie Łódzkie Obywatelskie Forum Ekologiczne pod nr ewid. 137 (symboliczny rok założenia i poprzedniego wpisu w ewidencji - 2003).
Działamy w oparciu o "Regulamin działalności stowarzyszenia zwykłego Łódzkie Obywatelskie Forum Ekologiczne" i "Wewnętrzny regulamin Straży Ochrony Przyrody w Łodzi" - przyjęte przez Zgromadzenie Członków Stowarzyszenia. Na tej podstawie mamy prawo noszenia umundurowania i oznak służbowych (dystynkcji). Szczegółowe zasady funkcjonowania SOP, w tym symbolikę i umundurowanie, reguluje "Wewnętrzny Regulamin Straży Ochrony Przyrody Łódzkiego Obywatelskiego Forum Ekologicznego" przyjęty uchwałą nr 5/2020, z dn. 7 listopada 2020 r. Zgromadzenia Członków stowarzyszenia zwykłego Łódzkie Obywatelskie Forum Ekologiczne, powołującą Straż Ochrony Przyrody w Łodzi, z poprawkami naniesionymi uchwałą nr 5/2021 Zarządu ŁOFE z dn. 8 kwietnia 2021 r. Istnienie Straży Ochrony Przyrody w Łodzi wynika wprost z paragrafu 8 pkt. 1 "Regulaminu działalności stowarzyszenia zwykłego Łódzkie Obywatelskie Forum Ekologiczne", który mówi:

"Stowarzyszenie realizuje swoje cele poprzez: [1] Prowadzenie działań w zakresie kontroli społecznej poprzez stały lub okresowy terenowy monitoring środowiska – polegający na prowadzeniu patroli terenowych i zgłaszaniu zauważonych nieprawidłowości do odpowiednich służb i organów. W tym celu – na mocy uchwały Zgromadzenia Członków – Stowarzyszenie powołuje własną umundurowaną Straż Ochrony Przyrody, określając szczegółowo jej kompetencje, zadania i strukturę".

Organem nadzoru w stosunku do ŁOFE i SOP jest Prezydent Miasta Łodzi (jako Starosta Powiatu Miejskiego Łódzkiego) - który zaakceptował nasz regulamin wraz z wynikającymi zeń prawami i obowiązkami wpisując nas do rejestru.

Zgodnie z § 7. "Wewnętrznego regulaminu Straży Ochrony Przyrody Łódzkiego Obywatelskiego Forum Ekologicznego" członkowie [strażnicy] Straży Ochrony Przyrody w Łodzi mają prawo m.in. otrzymywać odpowiednie stopnie organizacyjne oraz nosić mundur i przypisane doń oznaki, zapisano tam bowiem, że: "każdy stopień służbowy w SOP ŁOFE ma przydzielone odpowiednie dystynkcje wyhaftowane srebrną nicią na czarnym suknie patek mundurowych; graficzne odwzorowanie owych dystynkcji i zasady ich rozmieszczenia na mundurze oraz graficzne odwzorowanie owego munduru i jego poszczególnych części zawiera Księga identyfikacyjna Straży Ochrony Przyrody w Łodzi".
Przy okazji tak znamienitej rocznicy przypomnę mój post poświęcony historii SOP, który był pierwotnie opublikowany w 2020 r. - oto on:

© Leszek S. Pręcikowski. Straż Ochrony Przyrody (SOP) - krótka historia
Straż Ochrony Przyrody (SOP) jest - obok LOP - najstarszą polską organizacją propagującą idee ochrony przyrody oraz egzekwującą prawo ochrony przyrody i środowiska. Początków idei utworzenia SOP na ziemiach polskich należy dopatrywać się już w XIX w. Wówczas to, na terenie ówczesnej Galicji (zabór austriacki), wybitni krajoznawcy - zauroczeni urodą krajobrazu i bogactwem przyrody polskich Tatr - podjęli pierwsze działania ochroniarskie. Polscy przyrodnicy, m.in. Ludwik Zejszner (1805-1871), zwrócili wówczas uwagę na wyniszczenie przez kłusowników kozicy i świstaka w Tatrach. Aby temu zapobiec, w 1851 r., Maksymilian Siła-Nowicki (1826-1890) i Eugeniusz Janota (1823-1878) powołali do życia pierwszą na ziemiach polskich Straż Przyrodniczą (jak ją określono "Straż do pilnowania zwierza halskiego"). Straż ta była protoplastą naszej organizacji, czyli Straży Ochrony Przyrody w Polsce. Tak więc M. Siłę-Nowickiego i E. Janotę możemy uznać za praojców Straży Ochrony Przyrody w Polsce. Z własnych prywatnych środków utrzymywali oni ową Straż przez kilkanaście lat.

Dzięki staraniom wielu polskich przyrodników (m.in. Władysława Taczanowskiego i Mariana Raciborskiego) oraz działaniom Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, w roku 1868 Sejm Krajowy we Lwowie wydał dwie ustawy ochroniarskie: "O ochronie świstaka i kozicy" oraz "O ochronie ptaków i innych zwierząt".

Niezwykle istotny wkład w ideę ochrony polskiej przyrody oraz w ideę tworzenia Straży Ochrony Przyrody wniosło - powstałe w 1873 r. - Towarzystwo Tatrzańskie. Z jego inicjatywy utrzymywano działalność Straży Tatrzańskiej - kontynuatorki "Straży do pilnowania zwierza halskiego". Strażnicy zwalczali kłusownictwo i propagowali idee ochrony przyrody polskich Tatr.

W odrodzonej Rzeczypospolitej największe zasługi dla ochrony przyrody wnieśli m.in. : Władysław Szafer (1886-1970) - pierwszy przewodniczący Tymczasowej Państwowej Komisji Ochrony Przyrody, powołanej w 1919 r. przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, w 1925 r. przekształconej w Państwową Radę Ochrony Przyrody (PROP); Władysław Zamoyski (1843-1924) - wybitny leśnik, posiadacz ziemski, który poświęcił się dla idei ochrony przyrody i wykupił z środków własnych lasy tatrzańskie, przekazując je państwu z przeznaczeniem na park narodowy; - Jan Sztolcman (1854-1928) - inicjator ochrony żubra w Polsce; - Józef Paczoski (1864-1942) - współorganizator Białowieskiego Parku Narodowego; - Walery Goetel (1889-1972) - twórca terminu "sozologia" i podstaw naukowych ochrony przyrody, promotor tworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego; Stanisław Sokołowski - propagował utworzenie TPN, wydał wiekopomne dzieło "Ptaki ziem polskich".

W okresie międzywojennym rolę Straży Ochrony Przyrody odgrywały Kuratoria Ochrony Przyrody - przekształcone później w Komitety Ochrony Przyrody. W 1925 r. Rada Ministrów wydała rozporządzenie o trybie załatwiania spraw z zakresu ochrony przyrody, a w roku 1934 wydano "Ustawę o ochronie przyrody". W 1928 r. powołano do życia społeczną Ligę Ochrony Przyrody - która w okresie powojennym przez wiele dziesiątek lat współtworzyła Straż Ochrony Przyrody.

Po zakończeniu II wojny światowej, dzięki wysiłkom Władysława Szafera, doprowadzono do reaktywacji PROP i LOP (która odgrywała główną rolę w działaniach ochroniarskich). W Łodzi Edward Potęga zorganizował pierwszy po wojnie Zarząd Główny LOP. W 1949 r. Sejm PRL uchwalił nową "Ustawę o ochronie przyrody". Patronat nad działalnością PROP i sprawami ochrony przyrody objęło Ministerstwo Leśnictwa (później Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego). "Ustawa o ochronie przyrody" z 1949 r. przewidywała możliwość powołania społecznej Straży Ochrony Przyrody. Na tej podstawie Minister Leśnictwa i P. D. w dn. 30 kwietnia 1957 r. wydał rozporządzenie powołujące Straż Ochrony Przyrody - jako "społeczny organ administracji państwowej w zakresie egzekwowania spraw z zakresu ochrony przyrody". Patronat nad Strażą Ochrony Przyrody objęły: LOP, PTTK, PZŁ, PZW i PZA - tworzące Radę Naczelną SOP. Pierwszym Naczelnym Inspektorem SOP z ramienia LOP i PTTK został Witold Tyrakowski. W pierwszym roku działania SOP skupiała już 1000 strażników.

Straż Ochrony Przyrody przez okres ponad 40. lat (1957-2000) stała na społecznie użytecznej warcie - broniąc polskiej przyrody. SOP wspomagała w tym zakresie organy fachowe ochrony przyrody (w tym leśników na terenie parków narodowych lub jednostek administracji terytorialnej „Lasów Państwowych” - gdzie dyrektorzy parków i przedsiębiorstw „Lasów Państwowych” byli upoważnieni do tworzenia SOP).

Zgodnie z zatwierdzonymi przez Ministra Leśnictwa i P.D.: „Rozporządzeniem w sprawie Straży Ochrony Przyrody” z dn. 30 kwietnia 1957 r. oraz „Regulaminem Straży Ochrony Przyrody” z dn. 7 stycznia 1964 r. - organami SOP były: Kierownictwo SOP (składające się z czterech Naczelnych Inspektorów) odpowiedzialne przed Naczelnym Konserwatorem Przyrody, wojewódzkie inspektoraty SOP i grupy terenowe SOP.

Ewidencję członków (funkcjonariuszy) SOP prowadziły wówczas prezydia wojewódzkich rad narodowych, a w skali kraju - Naczelny Konserwator Przyrody. Członkowie SOP posiadali m.in. uprawnienia do nakładania i ściągania grzywien w drodze mandatów karnych oraz występowania w charakterze oskarżyciela publicznego. Powyższe zapisy ustawowe po przyjęciu nowej „Ustawy o ochronie przyrody” (z dn. 16 października 1991 r.) zostały doń włączone, jako jej integralna część (rozdział VI) - a na członków SOP rozciągnięto z mocy ustawy ochronę i odpowiedzialność prawną określoną wg przepisów dla funkcjonariuszy publicznych.

Członkiem SOP mógł odtąd zostać pełnoletni obywatel Państwa Polskiego, w pełni zdolny do czynności prawnych, po odpowiednim przeszkoleniu, będący członkiem jednego z wymienionych stowarzyszeń: Ligi Ochrony Przyrody, Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Polskiego Związku Łowieckiego, Polskiego Związku Wędkarskiego i Polskiego Klubu Wysokogórskiego.

Należy odnotować, że główny ciężar utrzymania bieżącej pracy SOP spoczywał na barkach PTTK i LOP. Straż skupiała w swoich szeregach zapalonych społeczników, ludzi całym sercem oddanych idei ochrony przyrody. W 1957 r. rozpoczynała swoją działalność jako grupa kilkudziesięciu osób, aby w 1959 r. skupić już 2500 strażników. Pierwsza interwencja miała miejsce w Tatrach na Kalatówkach. Odtąd też zawiązała się ścisła współpraca pomiędzy SOP a Dyrekcją Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tutaj rokrocznie organizowana była „Akcja Tatry SOP” - w toku której strażnicy wspomagali działania ochronne Straży Parku. Sam w latach 90-tych byłem kierownikiem turnusu tej ogólnopolskiej akcji. Podobne akcje były organizowane również m.in. na terenie parków narodowych: Babiogórskiego, Bieszczadzkiego i Słowińskiego.

Straż Ochrony Przyrody zawsze dobrze współdziałała z Lasami Państwowymi, dla dobra lasów i przyrody! Z własnej praktyki codziennej służby ochronnej na terenie Wojewódzkiego Inspektoratu SOP w Łodzi przywołam - jako przykład wzorowej współpracy SOP i Straży Leśnej w zwalczaniu szkodnictwa leśnego - działalność Leśnej Grupy Interwencyjnej SOP, współpracującej z Nadleśnictwem Kolumna i działającej na jego terenie. Na terenie Wojewódzkiego Inspektoratu SOP w Łodzi rokrocznie przeprowadzane były akcje: „Choinka” (tu zwłaszcza zwalczanie nielegalnego handlu jedliną - gatunku drzewa rosnącego na naszym obszarze na skraju granicy naturalnego zasięgu), „Bazar” (zwalczanie handlu ptactwem chronionym), „Wnyki” (akcja wymierzona przeciwko kłusownikom-wnykarzom, prowadzona przez Leśną Grupę Interwencyjną SOP wspólnie ze Strażą Leśną Nadleśnictwa Kolumna). Bardzo dużą wagę przykładała również SOP do działań prewencyjnych - prowadząc liczne szkolenia nt. przestrzegania przepisów o ochronie przyrody (m.in. dla młodzieży szkolnej i akademickiej). Trwały ślad swej obecności w szeregach Straży Ochrony Przyrody pozostawili m.in.: Witold Tyrakowski (strażnik nr 1 PRL), Jerzy Boulange, Józef Dobiecki, Franciszek Noworol, Andrzej Ścisłowski, Czesław Grenda, Mieczysław Duralski, Jan Wieczorek, Kazimierz Kwitniewski. W regionie łódzkim zasługi dla SOP położyli m.in.: wieloletni inspektor wojewódzki SOP Henryk Klidzia, długoletni prezes LOP w Łodzi Jerzy Jankowski, Jan Siciński, Janusz Hereźniak - zasłużeni dla wychowania i wyszkolenia nowych kadr SOP. Na wspomnienie zasługuje też aktywność Kolegów: Stanisława Pipi - Strażnika Leśnego i członka SOP, wychowawcy młodzieży w Szkole Leśnej w Męckiej Woli, Wojciecha Zajączkowskiego, Bogdana Miszczaka, Ryszarda Kruszyńskiego, Włodzimierza Przybylskiego, Krzysztofa Matusiaka, Doroty Łabędź, jak również piszącego te słowa Leszka Sławomira Pręcikowskiego - kierownika Leśnej Grupy Interwencyjnej SOP »Kolumna«, obecnie Komendanta Wojewódzkiego SOP [SSOP] w Łodzi.

Straż Ochrony Przyrody dynamicznie powiększała swe szeregi. W 1967 r. blisko 7000 strażników przeprowadziło już 175.000 interwencji. Największą aktywność SOP przejawiała w latach 1970-1996. W 1977 r. mieliśmy 20.000 funkcjonariuszy, w 1982 r. już 33.652 strażników. Świadectwem rozwoju organizacji była również liczba grup rejonowych - podstawowych jednostek organizacyjnych SOP. W 1964 r. było ich zaledwie 132, w 1970 r. już 548, a w 1982 r. -1600. Prowadzona była działalność wydawnicza promująca idee ochrony przyrody.